Beroepshouding in de zorg

Ethiek en beroepshouding in de zorgpraktijk

Beroepshouding in de zorg

Ethiek en beroepshouding in de zorgpraktijk


BEROEPSHOUDING EN DEUGDEN


De Beroepenstructuur Zorg en Welzijn 'Klaar voor de Toekomst' (2005) noemt 5 kernkwaliteiten die bij iedere beroepsbeoefenaar in meerdere of mindere mate verwacht mogen worden: betrokkenheid, empathie, assertiviteit, representativiteit en integriteit. Deze kwaliteiten zijn als deugden te beschouwen: de kwaliteiten die iemand heeft die hem tot een goed mens maken. In de context van de zorg kunnen ze als deugden gezien worden die de beroepshouding karakteriseren die past bij een goede professional in de zorg.

Deugdethiek is de ethiek die het antwoord op de vraag 'hoe te leven?' zoekt in deugdzaamheid: het ontwikkelen van díe karaktertrekken die je helpen om als mens te slagen, om een voorbeeldig mens te zijn. Het goede voorbeeld is dan ook belangrijk in de deugdethiek. Het maakt zichtbaar hoe je het leven idealiter leeft. Het goede voorbeeld inspireert en moedigt aan. Maatstaf voor een geslaagd leven is de ervaring van geluk, van 'gelukt' te zijn als mens. (zie van Tongeren 2008)

Begrippen

  • beroepshouding (attitude)
    geheel van sociaalnormatieve kwalificaties; eigenschappen die een persoon in staat stellen arbeid te verrichten binnen de voor die arbeid kenmerkende verhoudingen (www.thesauruszorgenwelzijn.nl)
    of:
    Een 'weten te handelen' als professional, gemotiveerd en geïnspireerd door persoonlijke en professionele normen en waarden

  • competentie
    Een competetie is het geheel van kennis, vaardigheden en gedrags- en houdingselementen die een beroepsbeoefenaar nodig heeft om succesvol te zijn
    of:
    geïntegreerd geheel van kennis, inzicht, vaardigheden, attitudes en persoonlijke eigenschappen waarmee op adequate wijze resultaten kunnen worden behaald in een beroepssituatie, een leersituatie of een maatschappelijke situatie; competenties zijn te ontwikkelen (www.thesauruszorgenwelzijn.nl)

    • beroepscompetentie
      competenties van beroepskrachten om in voorkomende beroepssituaties op adequate, doelbewuste en gemotiveerde wijze proces- en resultaatgericht te handelen, dat wil zeggen passende procedures te kiezen en toe te passen om de juiste resultaten te bereiken; beroepscompetenties vormen een onderdeel van beroepsprofielen en kwalificatieprofielen (www.thesauruszorgenwelzijn.nl)

  • deugd
    De kwaliteit die nodig is om een bepaalde praktijk op voorbeeldige wijze uit te oefenen
    of:
    De kwaliteit die nodig is om jezelf optimaal te verwerkelijken (v. Tongeren 2003)

    nog anders gezegd:

    Een bepaalde goede zedelijke eigenschap (van Dale)

    • kardinale deugden
      De deugden waar het om draait (cardo betekent spil): de belangrijke deugden
      moed, matigheid, rechtvaardigheid en verstandigheid

    • theologale deugden
      geloof, hoop en liefde

  • kernkwaliteit
    karaktereigenschap die tot het wezen van een persoon behoort (NIZW)

    1. assertiviteit
      kernkwaliteit die voor iedere beroepskracht in de sector zorg en welzijn vereist is; assertiviteit komt onder meer naar voren in het vermogen van de beroepskracht om zijn keuzes tegenover de cliënt of andere betrokkenen te verdedigen, om op een juiste wijze te reageren op conflicten en om duidelijk zijn grenzen aan te geven (NIZW)

    2. betrokkenheid
      kernkwaliteit die voor iedere beroepskracht in de sector zorg en welzijn vereist is; betrokkenheid komt onder meer naar voren in maatschappelijk engagement en in de visie dat alle mensen recht hebben op een goede kwaliteit van leven, ook als zij bijvoorbeeld beperkingen of gezondheidsproblemen hebben of in een achterstandssituatie verkeren; er is ook betrokkenheid bij de organisatie, bij de beroepsgroep en de branche nodig (NIZW)

    3. empathie
      kernkwaliteit die voor iedere beroepskracht in de sector zorg en welzijn vereist is; empathie komt onder meer naar voren in inlevingsvermogen in de situatie, leefstijl en/of cultuur van de cliënt en in het vermogen een vertrouwensband met de cliënt op te bouwen (NIZW)

    4. integriteit
      kernkwaliteit die voor iedere beroepskracht in de sector zorg en welzijn vereist is; integriteit komt onder meer naar voren in betrouwbaarheid en in zorgvuldigheid in het omgaan met informatie van cliënten, van de organisatie of van derden en in het vermogen om te werken volgens de beroepscode en algemeen geldende ethische normen (NIZW)

    5. representativiteit
      kernkwaliteit die voor iedere beroepskracht in de sector zorg en welzijn vereist is; representativiteit komt onder meer naar voren in een positieve en professionele uitstraling naar cliënten, collega's en andere beroepskrachten en in het vermogen om zich in zijn vak binnen en buiten de organisatie te profileren, waarbij hij zijn persoonlijke eigenheid weet te behouden (NIZW)

Literatuur

  • Becker, M., P. van Tongeren, A. Hoekstra, E. Karssing, R. Niessen (2010) Deugdethiek en integriteit, achtergronden en aanbevelingen; Uitgeverij Van Gorcum; ISBN: 9789023246732
    Het boek opent met een korte uitleg van de hedendaagse integriteits-discussie en lacunes die haar kenmerken. Vervolgens wordt de deugdethiek uitgelegd en gaan we in op haar mogelijkheden in deze lacunes te voorzien. Daarna wordt integriteit als deugd geschetst. Verder komt de relevantie van de vier kardinale deugden (rechtvaardigheid, moed, maat en verstandigheid) voor ambtelijk handelen aan bod. Het boek sluit af met praktische richtlijnen.

  • Buuren, M. van & Dohmen, J. (2013) Van oude en nieuwe deugden; Levenskunst van Aristoteles tot Nussbaum; Uitgeverij Ambo; ISBN: 9789026326912
    Levenskunst is een manier om de zoektocht naar het goede leven vorm te geven. De westerse mens heeft de vrijheid veroverd om te kiezen wie hij wil zijn. Maar hoe die vrijheid in te vullen? En hoe kan een maatschappij vol vrije individuen goed functioneren? Daarvoor is een nieuwe moraal nodig die niet dogmatisch is, maar positief. Een moraal die persoonlijke vrijheid definieert ten opzichte van de ander, in een maatschappelijk verband.
    Maarten van Buuren en Joep Dohmen betogen dat deugden de mens in staat stellen te onderscheiden wat het goede is. Ze moeten in de praktijk met wijsheid worden ingezet, afhankelijk van de situatie en de mores. Gebeurt dat niet dan verkeren ze in hun tegendeel en worden ondeugden.
    In Van oude en nieuwe deugden gaan Van Buuren en Dohmen te rade bij tien denkers die in de loop van 2500 jaar verschillende visies op het goede leven hebben geformuleerd, van Laozi tot Machiavelli, van Friedrich Nietzsche tot Richard Rorty, van Aristoteles tot Martha Nussbaum.

  • Buuren, M. van & Dohmen, J. (2013) Wenken voor het goede leven; Een hoorcollege over 2500 jaar deugdethiek, van Aristoteles tot Nussbaum op 10 cd's; Den Haag, Home academy; ISBN: 9789085301103
    We zijn vrij om te worden wie we willen zijn en ons leven zelf vorm te geven. Maar hoe vul je die vrijheid in en wat is goed leven? Daarvoor is een nieuwe moraal nodig die niet dogmatisch is. Van oudsher behandelt de deugdethiek de moraal in termen van deugdelijkheid en voortreffelijkheid. Het gaat daarbij om het excelleren als persoonlijkheid. Deugdethiek biedt houvast bij de zoektocht naar een goed leven. Van Buuren en Dohmen behandelen tien klassieke en moderne denkers over deugden. Ze tonen op overtuigende wijze het belang van deugdethiek in onze moderne tijd.

  • Dam, F. van en M. van der Cingel (2010) Op zoek naar een basis voor compassie; in: Tijdschrift voor verpleegkundigen (TvZ) nr. 2 pp. 44 - 46
    Samenvatting: „In een deelonderzoek van een kwalitatieve studie naar de betekenis van compassie in de verpleegkundige praktijk zijn 12 verpleegkundigen en 11 zorgvragers in diepte-interviews ondervraagd over drie aspecten van compassie. Uit de antwoorden blijkt dat compassie voor de meeste zorgvragers en verpleegkundigen een onlosmakelijk deel van de zorg is.”

  • Ignatieff, F. (2017) Gewone deugden; Samenhang in een verdeelde wereld; Uitgeverij Cossee; ISBN: 9789059367623
    In zijn onderzoekend essay laat Ignatieff zien dat dagelijkse deugden als tolerantie, vergevingsgezindheid, vertrouwen en veerkracht samen een moreel kompas vormen, zowel in kosmopolitische metropolen als in achterstandswijken. Deze kernwaarden stellen het lokale belang boven het universele, en de wensen en verlangens van de eigen groep boven die van vreemden. Ignatieff toont ons dat deugden niet theoretisch of ideologisch gefundeerd zijn. Deugden kunnen verdeeld- heid zaaien, maar ook zorgen voor verbinding of verzoening, zowel op lokaal, landelijk en internationaal niveau.

  • Karssing, E. (2006) Integriteit in de beroepspraktijk; Uitgeverij Van Gorcum; ISBN: 9023241746
    Integriteit staat volop in de belangstelling. Er worden symposia over integriteit georganiseerd, beroepsbeoefenaren worden steeds vaker uitgenodigd voor workshops of trainingen rond het thema en menig organisatie beschikt inmiddels over een code waarin integriteit wordt genoemd als een van de belangrijkste basiswaarden. Volgens sommigen is al die aandacht schromelijk overdreven of zelfs schadelijk – het alsmaar hameren op integriteit zou leiden tot vertraging van besluitvormingsprocessen, verlies aan kwaliteit en een toename van overbodige regels en procedures. In 'Integriteit in de beroepspraktijk' toont Edgar Karssing overtuigend aan dat deze kritiek onterecht is. Weliswaar valt er het een en ander aan te merken op de manier waarop met het thema integriteit wordt omgegaan, maar dat is het gevolg van een te beperkt begrip van integriteit en een verkeerde aanpak om integriteit in de beroepspraktijk te bevorderen. Om die reden pleit Karssing voor een nieuwe, positieve visie op integriteit en levert hij meteen een belangrijke bijdrage aan de totstandkoming daarvan. 'Integriteit in de beroepspraktijk' is een prikkelend boek, dat de lezer aan de hand van vele praktijkvoorbeelden, citaten en stellingen aan het denken zet over wat integriteit eigenlijk precies inhoudt en hoe dat vertaald kan worden naar de dagelijkse praktijk. Voor iedereen die beroepshalve met integriteitskwesties te maken heeft of daarin geïnteresseerd is, vormt het een onmisbare inspiratiebron.

  • Kinneging, A. & Slootweg, T. (red.) (2015) Deugdethiek, levensbeschouwing en religie; Uitgeverij Spectrum; ISBN: 9789000345281
    Wat zijn de overeenkomsten in het denken over goed en kwaad tussen bijvoorbeeld het christendom, hindoeïsme, islam, confucianisme en boeddhisme? In Deugdethiek, levensbeschouwing en religie gaan verschillende filosofen op zoek naar een "wereldethos' dat levensbeschouwelijke tradities over de hele wereld met elkaar verbindt. Deze verbinding wordt gezocht in deugden die in vele tradities aanwezig zijn en dikwijls een voorname rol spelen. Wat op het eerste gezicht onoverbrugbare verschillen lijken tussen culturen, blijkt na een inspectie van de achterliggende deugden vaak op veel punten opmerkelijk overeenkomstig te zijn.
    Naast een inleiding over de klassieke deugdenleer bij Homerus, Plato en Aristoteles gaan de auteurs in op de invulling van deze deugdenleer bij de belangrijkste levensbeschouwingen. De bundel eindigt met een hoofdstuk over de opvattingen van deugd in de praktijk van de Nederlandse samenleving.

  • Sandel, M.J. (2010) Rechtvaardigheid; Wat is de beste keuze?; Uitgeverij Ten Have; ISBN: 9789025960773
    De bonuscultuur, de oorlog in Afghanistan, draagmoederschap, globalisering, patriottisme, immigratie en de Lewinsky-affaire. Met deze hot topics laat de Amerikaanse filosoof Michael Sandel zien hoe relevant de ethiek van Aristoteles, Kant, Rawls en andere denkers is voor het huidige maatschappelijke debat.
    Is folteren in bepaalde situaties toegestaan? Mag je nooit discrimineren? Kan het verkeerd zijn om de waarheid te spreken? Rechtvaardigheid nodigt de lezer uit zijn overtuigingen onder de loep te nemen en zo nodig bij te stellen.

  • Sanderse, W. & Kole, J. (red.) (2017) Karakter. Deugden voor professionals; ISVW uitgevers; ISBN: 9789491693625
    Deugden in de praktijk. Er verschijnen geregeld boeken over deugdethiek en voor elk beroep bestaan er wel studieboeken beroepsethiek. Maar er is nauwelijks tot geen literatuur die wetenschappelijk verantwoord en praktisch relevant uitwerkt hoe deugden van belang zijn voor beroepspraktijken en welke deugden dat dan zouden zijn. Bovendien beperkt beroepsethische literatuur zich doorgaans tot één beroepsgroep. Door auteurs uit verschillende professionele praktijken bij de bundel te betrekken, en professionals uit verschillende praktijken te interviewen, bevordert het boek de uitwisseling over beroepsethiek tussen beroepsgroepen.
    Het boek bevat tevens interviews met onder meer Robbert Dijkgraaf (over integriteit in de wetenschap), Willem van Bennekom (advocaat en rechter), Wendy Dorrestijn (politieagente), Baziel van Engelen (neuroloog), Jos de Blok (verpleegkundige), Femke Cools (lerares van het jaar) en Tex Gunning (TNT-topman).

  • Steenhuis, P.H. en A. Huisman (2009) Voortreffelijk leven; Uitgeverij Lemniscaat; ISBN: 9789047701613
    In dit boek gaat Peter Henk Steenhuis in gesprek met vooraanstaande denkers over wat in hun ogen kardinale deugden of ondeugden zijn. Aan het woord zijn onder andere Ger Groot, Frans Jacobs, Renée van Riessen, René ten Bos en Emiel Hakkenes. Anita Huisman, tot slot, probeert de menselijke natuur op heterdaad te betrappen. Ze fotografeert al dan niet deugdzame treinreizigers op een vol perron en een skeelerende vader met kinderwagen die zich oefent in multi-tasking.

  • Tongeren P. van (2012) Leven is een kunst; Over morele ervaring, deugdethiek en levenskunst;
    Uitgeverij Klement; ISBN: 9789086871025;
    Een boeiend en toegankelijk geschreven boek, waarin prominent ethicus en Nietzsche-specialist Paul van Tongeren een moderne versie van de klassieke deugdethiek in stelling brengt in het huidige debat over de ethiek.
    Leven is geen kunst zolang het een kwestie van overleven is. Wie moet zorgen te overleven, stelt geen vragen: hij vecht, (vr)eet, verbergt zich. Pas als dat gelukt is, is het mogelijk om van overleven, leven te maken; van vreten: eten, van biologie: kunst. Daarvoor is meer nodig dan filosofie. Maar zonder de kritische blik die het eigen leven onderzoekt zal het waarschijnlijk niet lukken. Ethiek is zo'n zelfonderzoek.
    Van Tongerens pleidooi voor een ethiek die helpt bij de kunst van het leven en het leven als kunst, verhoudt zich kritisch tot het type levenskunstfilosofie dat vandaag de boventoon voert. Dat maakt zijn boek in zekere zin 'oneigentijds', maar niet minder inspirerend en uitdagend. (flaptekst)

  • Tongeren, P. van (2008) Deugdelijk leven; Een inleiding in de deugdethiek Uitgeverij Boom; vierde druk; ISBN: 9789058751126
    Er bestaat een lange traditie van ethische theorie waarin de deugd centraal staat. Sinds kort staat deze vorm van ethiek weer in het centrum van de aandacht, nadat een tijd lang het begrip deugd bijna verdacht is geweest. Deugd leek een symptoom van een moraal die door burgerlijke braafheid werd gekenmerkt. Vandaag ontdekken we weer dat deugd eigenlijk niets met met een dergelijke mentaliteit te maken heeft, maar eerder met kracht, voortreffelijkheid, kwaliteit van leven en levenskunst. Wie wil weten wat menselijk leven is en hoe het moet, kan het beste kijken naar mensen die het goed kunnen, die de kunst van het leven verstaan. De deugd lijkt een belangrijke rol te kunnen spelen in actuele problemen en deze inleiding probeert duidelijk te maken wat de bijdarge kan zijn van de deugdethiek aan een oplossing van de problemen van onze tijd.

  • Vanlaere, L. & Burggraeve, R. (2013) Gekkenwerk kleine ondeugden voor zorgdragers; Uitgeverij LannooCampus; ISBN: 9789401409438
    Van hulpverleners en mantelzorgers wordt veel verwacht. Zoveel dat ze bijna volmaakt moeten zijn, mensen in wie goedheid nooit eens wankelt en die zelfs onder druk niet plooien. En toch hoeven zorgdragers niet boven antipathie, luiheid, middelmatigheid, hypocrisie, woede, en ongehoorzaamheid te staan. Al deze 'kleine ondeugden' kunnen soms helpen om het vol te houden in de zorg en er toch te zijn voor de ander.
    GEKKENWERK brengt een andere boodschap over zorg. Het boek doorbreekt hardnekkige stereotiepen en brengt een eigenzinnige en ontwapenende kijk op zorgrelaties. Aan de hand van citaten uit actueel literair werk en talrijke voorbeelden uit de zorgpraktijk bewijzen de auteurs het nut van de kleine ondeugden. GEKKENWERK is een bevrijdend boek dat het verhaal brengt van feilbare mensen.

  • Vianen, A. van en O. Voskuijl (2010) Integriteit en ethiek; een kwestie van bewustzijn; in: Tijdschrift voor Coaching maart nr. 1 2010; pp. 14 - 18